عصر رسانه‌ها

در ابتدای جلسه حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز نور، عصر امروز را عصر فضای مجازی خطاب کرد و افزود: همه‌چیز در سایه فضای مجازی در حال تعریف شدن است؛‌ قدرت، ثروت، حاکمیت، آموزش، پژوهش، فرهنگ، دین‌داری، حکمرانی، سیاست، مسائل نظامی، مسائل امنیتی، مسائل اجتماعی، روابط خانوادگی و… . ایشان در ادامه به این نکته توجه داد که امروز ما مجبور شدیم که جامعه را از دبستان‌ها تا دانشگاه‌ها را به سمت فضای مجازی گسیل کنیم؛ اما آیا مقدمات آن را فراهم کرده بودیم.

وی تحول ایجاد شده توسط رسانه‌ها را به تحول عرصه حمل‌ونقل از چهارپایان و ماشین‌ها به هواپیما تشبیه کرد و ابراز داشت در این تحول مسائل جدیدی مطرح می‌شود. آسیب‌هایی که شما داشتید کلاً منتفی می‌شود و آسیب‌ها و چالش‌های جدیدی مطرح می‌شود. در ادامه دو ویژگی مهم رسانه را این‌چنین بیان نمود:

1. لاجرم و تأثیرگذار است و به‌شدت ما را تحت تأثیر خودش قرار خواهد داد.
2. ماهیت و ویژگی‌های فضای مجازی خارج از ظاهر ساده‌ای است که ما در نگاه اول با آن مواجه می‌شویم.

ایشان محدود کردن بازآفرینی خودمان در فضای مجازی به جابه‌جایی کلاس‌ها را از عدم درک درست نسبت به ذات فضای مجازی دانست و افزود:‌ لازمه فقیه فضای مجازی این است که همان‌گونه که فقه را خوب می‌شناسد، ذات و ماهیت فضای مجازی را هم خوب بشناسد؛ چراکه بر تصوری که دیگران از این مفاهیم برای او ایجاد می‌کنند، حکم می‌کند؛ نه آن چیزی که واقعاً مطابق با واقعیت باشد.

تحقیقات و پژوهش‌های دینی فناورانه و نقش مرکز نور در آن

در بخش دوم جلسه حجت‌الاسلام محمدباقر خوانساری، مدیر روابط‌عمومی مرکز نور، از سابقه ۳۱ ساله ورود این مرکز به این عرصه شروع کرد و در ادامه به گذار از تحقیقات دستی به تحقیقات ماشینی و معایب و محاسن هر یک اشاره کرد و لازمه ارتقا پژوهش‌های ماشینی را دست‌یابی به ابزارهای فناورانه دانست و این ارتقا را در دو حوزه نرم‌افزارهای محتوایی و ابزارها برشمرد.

وی در ادامه به دستور مستقیم رهبری جهت تأسیس این مجموعه و پشتیبانی‌های ایشان اشاره کرد و جایگاه مجموعه را مستقیماً در زیر نظر دفتر رهبری بیان نمود و بعدازآن به اهداف مجموعه پرداخت و آن‌ها این‌چنین برشمرد:

1. نشر فرهنگ غنی اسلام؛
2. تسهیل دستیابی به منابع و متون اصلی دینی؛
3. تسریع امر پژوهش برای پژوهشگران دینی، در منابع و متون؛
4. تولید برنامه‌های نرم‌افزاری همه موضوعات علوم اسلامی؛
5. ارائه خدمات فرهنگی ـ پژوهشی و کمک پژوهشی به پژوهشگران؛ مانند بانک‌های اطلاعات، نرم‌افزار‌های مشارکتی و…
6. حفظ میراث ارزشمند علمی ـ ادبی اسلام.

ایشان چرخه تولید یک نرم‌افزار را در مجموعه این‌چنین عنوان کرد که در ابتدا برای رفع غلط‌های مربوط به حوزه تایپ توسط دو نفر تایپ، سپس مقابله و تصحیح انجام می‌گیرد. در مرحله بعد فونت‌ها و اعراب‌گذاری کامل متون درجه‌یک صورت می‌پذیرد و بعدازآن حدود شصت الی هفتاد نوع فرمت‌گذاری مختلف صورت می‌پذیرد و در نهایت بازیابی و غنی‌سازی متون صورت می‌گیرد و تحت عنوان نرم‌افزاری تخصصی منتشر می‌گردد.

تولیدات مرکز نور

حجت‌الاسلام خوانساری اشکال مختلف نرم‌افزارهای مرکز نور را این‌چنین برشمرد:

1. معاجم لفظی؛
2. فهرست‌های تخصصی؛
3. معاجم موضوعی؛
4. درختواره‌های موضوعی؛
5. دانشنامه‌ها اعم از موضوعی، کتابی و شخصیتی.

وی در انتها تولیدات مرکز نور را به سه دسته تولیدات رومیزی،‌ پایگاه‌های آنلاین و محصولات آندرویدی تقسیم کرد و به بیان برخی از تولیدات مرکز در این حوزه‌ها پرداخت.

نتایج و دستاوردهای تکنیکی مرکز نور

در بخش سوم جلسه استاد حبیب سریانی،‌ کارشناس هوش مصنوعی،‌ به یکی از چالش‌های جدی در این حوزه به‌عنوان مجتهد مجازی اشاره کرد و ابراز داشت که تحقق این موضوع از حوزه فناوری دور از دسترس نیست؛ اما اینکه ازنظر فقهی اینکه آیا بیان مجتهد مجازی حجیت دارد یا خیر، نیاز به پژوهش فقیهانه دارد. در ادامه ایشان به برخی از چالش‌های دیگر در راه مرکز اشاره کرد.

ایشان یکی از چالش‌های اساسی علوم اسلامی را زبان عربی دانست و ابراز داشت که در حوزه علوم اسلامی از میان سه نوع عربی شعبی (محاوره‌ای)، کلاسیک و عربی معاصر با عربی کلاسیک کار دارد که خب این نوع عربی همانند دیگر زبان‌های اسلامی از قبیل عربی و سریانی از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار هستند.

وی به این نکته اشاره کرد که در دنیا برای شناخت کلمه از سه روش استفاده می‌کنند؛‌ ریشه‌شناسی،‌ پیراسته شناسی و مشخصات صرفی. در ادامه به مراحل هوشمندسازی جست‌وجو در نرم‌افزارهای مرکز پرداخت و بیان نمود که در نرم‌افزار جامع‌الاحادیث قدیم، حتماً باید عیناً آن را سرچ می‌کردید؛ درحالی‌که الآن هر پیشوند و پسوندی را به کلمه بچسبانید، همه را برای شما خواهد آورد. ایشان پیشرفت بعدی را در جست‌وجوی کلمات مرکب برشمرد اشاره کرد که اگر الآن در پایگاه جامع‌الاحادیث «اقتتل غلامان» را جست‌وجو کنید، سعی می‌کند منظور شما را بفهمد و «غلامان اقتتلا» را هم برای شما بیاورد.

این کارشناس حوزه هوش مصنوعی نمونه بعدی که قرار است به‌زودی در نرم‌افزارها به‌کاربرده شود را یافتن نظام اشتقاقی کلمات بیان کرد. همچنین دومین محل جست‌وجوی پیشرفته مرکز را بحث‌های نحوی دانست و اشاره کرد که نمونه آن در پایگاه قرآن قابل‌مشاهده است که علاوه بر تجزیه صرفی کلمه تجزیه نحوی کلمات نیز در دسترس قرار گرفته است و می‌توان برای اولین بار در دنیا مثلاً تمام حال‌های قرآن را جست‌وجو کرد.

ایشان سومین تکنیک جست‌وجو را استفاده از تحلیل معنایی بیان نمود و نمونه آن را در بخش احادیث مشابه جامع‌الاحادیث برشمرد و ثمره دیگر این نوع جست‌وجو را در پایگاه سمیم دانست و ابراز داشت که در این پایگاه با این قابلیت توانستیم به مشابهت‌یابی میان مقالات و کتاب‌ها دست‌یابیم که این منجر به جلوگیری یاز بسیاری از سرقت‌های علمی و … می‌شود.

وی به مشکلات موجود در عرصه ادبیات عرب اشاره کرد و نمونه آن را در ادبیات عرب معاصر حضور و تسلط مسیحیان بر آموزش و پرورش لبنان برشمرد و همچنین به شیطنت‌های صورت گرفته در کتاب‌های لغتی مثل المحیط و المنجد که هر دو نوشته کشیشان مسیحی است اشاره کرد و ابراز داشت ما سعی کردیم در پایگاه لغتی خودمان پاتک بزنیم؛ یعنی از طریق هوشمندسازی، سعی کردیم برعکس عمل کنیم و ادامه داد که سعی کردیم در جست‌وجوها آیات و احادیث حتی احادیث اهل سنت را به‌عنوان شاهد مثال بیاوریم. همچنین ادامه داد که در بحث احادیث به صدور آن‌ها پرداختیم و این منجر به نتایج جدیدی شد که مثلاً در کدام باب فقهی احادیث صحیحه یا ضعیفه بیشتری داریم و …

چالش‌ها دیگر حوزه رسانه و فضای مجازی

ایشان چالش‌های دیگر این حوزه را بحث مالکیت معنوی، حجیت شهادت دوربین، حجیت رسانه‌ها، جرم رسانه‌ها در تحریک افراد، دیتاهای ضاله، لمس‌ و گفت‌وگوهای مجازی، نگه‌داری و استفاده از سابقه استفاده و جست‌وجوی کاربران (Lay) و … دانست که فقه باید به این مسائل ورود کند و حکم فقهی متناسب را استخراج نماید.

چشم‌انداز مرکز

وی در پاسخ به سؤال یکی از شرکت‌کنندگان در خصوص چشم‌انداز مرکز این‌چنین گفت که چشم‌انداز ما دقیقاً همان شعار گوگل است که با یک کلیک شما به تمام اطلاعات دست‌یابید که الآن نمونه آن را به‌صورت نسخه آزمایشی در نوریاب داریم. ادامه داد که شما در این نرم‌افزار هر کلمه‌ای را جست‌وجو نمایید، آیات، روایات و.. مرتبط با آن را می‌آورد و در آینده این نرم‌افزار می‌تواند گسترش پیدا کند و معنای مختلف را در اصطلاحات مختلف علوم جمع‌آوری و دسته‌بندی کند.

ابر اطلاعاتی، کلان داده (Big Data) و پژوهش‌های اسلامی

در بخش چهارم جلسه مهندس حسین رنجبر، کارشناس معاونت فناوری حوزه علمیه قم، پیشینه، رشد و تغییر فناوری و اطلاعات پرداخت و اینترنت را انفجاری در ایجاد و گسترش حجم اطلاعات بیان نمود. ایشان تحول بعدی در عرصه ارتباطات را ورود شبکه‌های اجتماعی و کسب‌وکارهای اینترنتی دانست و این تحول جدید را در تولید اطلاعات ساختارنیافته برشمرد. وی در توضیح ادامه داد: این حجم انبوه از اطلاعات باعث شد که معنای اطلاعات و دیتا بازتعریف شده و این جنس اطلاعات با پارامترهایی به نام بیگ‌دیتا، یا کلان دیتا، یا کلان داده سنجیده ‌شود.

ایشان مؤلفه‌های سنجش بیگ‌دیتا را حدود هفتاد مورد دانست و برای اطلاع دقیق‌تر به گران‌تر که سال‌ها به‌روزرسانی می‌شود ارجاع داد و برخی از آن‌ها این‌چنین برشمرد: حجم (در حد اگزا و پنتا بایت)، نرخ رشد (۴V)، صحت و سلامت اطلاعات، دامنه تأثیری،‌ تغییرپذیری، منبع، قابلیت تغییر، گزارش، گراف، نمودار و…، پایداری اطلاعات و …. .

وی این حجم از اطلاعات را نیازمند ابزارهای Data Mining جدید و بسیار پیشرفته دانست که توانایی ارائه تحلیل‌های گوناگون از اطلاعات را دارند. یکی از این تحلیل‌ها را در حوزه پیش‌بینی بیان کرد ابراز داشت که بر اساس این‌گونه تحلیل‌ها به‌‌شرط در اختیار داشتن اطلاعات صحیح می‌توان پیش‌بینی‌های دقیقی را انجام داد.

رایانش ابری

کارشناس معاونت فناوری حوزه علمیه قم، در ادامه به اهمیت رایانش ابری در کنار بیگ‌دیتا اشاره کرد و ابراز داشت: بیگ‌دیتا به‌شدت به پلتفرم‌های نوع سومی مانند Cloud computing یا رایانش ابری وابسته است. بیگ دیتا بدون رایانش ابری معنایی ندارد. رایانش ابری یا Internet of Things  یا social business، کسب‌وکارهای اجتماعی یا کسب‌وکارهای اینترنتی و پلتفرم‌هایی از این قبیل.

وی برای مشخص‌تر شدن این مسئله اشاره کرد: دیتا بیس‌های بزرگ و عظیم در بک‌گراند خودشان، منابع پردازشی خیلی سنگینی دارند. سیستم‌های خنک‌کننده Cooling و device ‌های بسیار سنگینی دارند که آن‌ها را به‌صورت یک فضای ابری در اختیار کاربر قرار می‌دهند. این‌ها کار پردازش و تحلیل بیگ دیتا را روی سرورها و device های سخت‌افزاری را انجام می‌دهند و بعد خروجی گزارش‌ها و موتورهای جست‌وجو این‌ها، به هم متصل می‌کنند و بعدازآن خروجی‌ای که مدنظر تحلیل‌گر یا کاربر است، به‌اندازه‌ای که نیاز دارد به او داده می‌شود.

محدوده کلان داده‌ها

مهندس رنجبر در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان برای کلان‌ داده‌ها محدوده و مرزبندی تعیین کرد این‌چنین پاسخ داد که اگر این اتفاق بیافتد معنای خود را از دست می‌دهد. وی اشاره کرد که برخی از کشورها به این سمت حرکت کرده‌اند؛ اما به‌هیچ‌وجه نمی‌توانند ارتباطات خود را محدود کنند. … به نظرم لاجرم کشورها به این سمت خواهند رفت؛ ولی زیرساخت بسیار قوی و قدرتمندی خواهد خواست.

هوش مصنوعی و پژوهش‌های اسلامی

در بخش پایانی جلسه دکتر سیدعلی حسینی، دکتری هوش مصنوعی، به ماهیت هوش مصنوعی اشاره کرد و این‌چنین بیان نمود: که هوش مصنوعی یک حالت ایده‌آل و یک حالت واقع‌بینانه دارد؛ در حالت ایده‌آل انتظار می‌رود که مانند انسان رفتار کند و در حالت واقع‌بینانه انتظار می‌رود که منطقی و صحیح رفتار کند. وی حاصل این دو حالت را چهار بخش دانست؛ انسان گونه عمل کردن، انسان گونه فکر کردن، منطقی عمل کردن، منطقی فکر کردن.

چهار حالت هوش مصنوعی

ایشان در توضیح انسان‌ گونه فکر کردن ابراز داشت که این نیازمند الگوریتم‌هایی است که بتوانند شبیه انسان فکر کنند. این شباهت باید به‌گونه‌ای باشد که نتوان بین ماشین و انسان تفاوتی را پیدا کرد و ابراز داشت که این دو عرصه به هوش مصنوعی بسیار قوی نیاز دارد که بتواند حرکات و نوع تفکر انسانی را مدل‌سازی کند.

وی به چالشی که در این میان مطرح می‌شود اشاره کرد که آیا ممکن است چیزی سرتاپایش الکتریکی باشد؛ ولی روح داشته باشد؟ یا از طرف دیگر با ربات شروع شود و بعد انسان شود. آیا امکان‌پذیر است؟ و اصلاً سنن الهی این امکان را به پژوهشگران می‌دهد که در آینده چنین بکنند؟

دکتر حسینی در ادامه به بحث منطقی فکر کردن وارد شد و بیان کرد: می‌توان عنوان این بخش را عاقلانه فکر کردن قرار داد که دو ویژگی اساسی دارد؛ یک توانایی ذهنی از طریق مدل‌های محاسباتی که این‌ها می‌تواند منطق، یا شبکه‌های عصبی عمیق، یا … باشد، به‌بیان‌دیگر منطقی گرایی. دوم مطالعه محاسباتی که منجر به درک و استدلال می‌شود.

ایشان عمده مشکل بر سر منطق‌گرایی را تبدیل دانش غیررسمی به شکل رسمی توسط نمادهای ریاضی دانست و راهکار عبور از آن را خوانش متنی بیان نمود.

وی در مقابل منطقی عمل کردن، مانند انسان عمل کردن را بیان نمود و انسانی عمل کردن در رفتارهای مختلف را اشاره کرد و در منطقی عمل کردن این‌چنین توضیح داد: اما منطقی عمل کردن می‌گوید کاری با این ندارم که عمل انسانی را شبیه‌سازی می‌کنید یا نه خروجی را نگاه می‌کند که باید منطقی باشد و طوری عمل کند که بهترین نتیجه را بدهد.

عملکرد هوش مصنوعی

استاد حسنی در بیان شیوه عملکرد هوش مصنوعی این‌گونه اشاره کرد که در هستی‌شناسی اشیاء مختلف قرار دارند؛ چه اشیایی که هویت خارجی دارند و چه اشیایی که هویت ذهنی دارند. ایشان با بیان ساده این‌گونه توضیح داد که اطلاعات در کامپیوتر به‌صورت دایره‌هایی در نظر گرفته می‌شود و ارتباط میان این‌ها به‌وسیله خطوطی به‌نام گرا یا گره متصل می‌شوند که در ادامه ایشان به بیان چند نمونه گراف‌های دانشی موجود اشاره کرد.

کاربست دستیار اسلام‌پژوه

وی برای نمونه اشاره کرد که اگر بخواهیم دستیار اسلام‌پژوه بسازیم کاربست‌های آن‌های آن را این‌گونه برشمرد:

1. تناقض‌یابی؛
2. تحریر محل نزاع؛
3. به‌روزرسانی فتواها؛
4. تولید فتوا؛
5. خوانش متن؛
6. جست‌وجوی دلیل.

آرمانی یا محقق شدنی

ایشان در پاسخ به این سؤال که آیا این امر محقق شدنی است این‌چنین توضیح داد که در گام اول باید گراف دانش علوم اسلامی شکل بگیرد. این پروژه‌ای است که اخیراً قرار است در قم ان‌شاءالله کلیک بخورد و با همکاری جاهای مختلف حوزه، دانشگاه علم و صنعت و جاهای دیگر، گراف دانشی به وجود بیاید. همچنین در مورد نمونه محقق شده این مسئله افزود:

بحث دیگری که مطرح است بررسی نمونه‌های مشابه در جهان است. مثلاً یک حقوقدان‌یار در انگلیس چندی پیش رونمایی شد، یا همین گراف دانش DV Pedia که اگر اشتباه نکنم سه چهار میلیارد یال دارد؛ یعنی سه چهار میلیارد رابطه بین موجودیت‌های مختلف، طبق آخرین آماری که من در ویکی‌پدیا نگاه کردم. خب این کلی رابطه را در خودش نهفته و یا ماشینی هست با عنوان Never ending language lerner به‌معنای زبان یادگیر پایان‌ناپذیر. این دائماً وب را خوانش می‌کند و به دانش کامپیوتر اضافه می‌کند. بخش که قطعی‌الفهم هست، نمونه‌هایی در بحث ریزنینگ ریزنرهای مختلفی است مثل ریزنر ایزابل نوشته شده است.