دبیرعلمی: لزوم بررسی فقهی رسانه‌های شیعه در تمدن اسلامی

در آغاز جلسه، محمدحسین فرج‌نژاد، مدیر گروه علمی فقه رسانه‌ موسسه‌ فتوح اندیشه، به بیان سیر تاریخی «رسانه‌های متداول در تمدن اسلام» پرداخت تا ضرورت مباحثات تاریخی و تمدنی درباره فقه رسانه، واضح‌تر گردد. رسانه‌های یادشده که مع‌الاسف در مطالعات مرسوم تاریخ رسانه‌ها مورد غفلت قرار گرفته‌اند و لازم است که محققان فقه رسانه، توجه جدی بدان‌ها داشته باشند. این رویکرد زمینه استخراج مواضع علمای اسلام در بحث تاریخی فقه تخصصی رسانه است.

آقای فرج‌نژاد چنین ادامه داد: عاشورا به‌مثابه یک رسانه، قابل مطالعه جدی است و نیاز است که رسانه‌های عاشورایی تاریخ شیعه، مانند: منبر، مداحی، سینه‌زنی و تعزیه بهتر در کانون توجه محققان قرار گیرد و نوع تأثیرات عمیق آنها و احکام آنها مورد بازبینی قرار گیرد. از منظر متخصصانی همچون پروفسور مولانا، برخی رسانه‌های عاشورایی مانند منبر، از رسانه‌هایی عمیق و تأثیرگذارتر در عرصه رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی معاصر هستند؛ گرچه شاید گستره کمتری را شامل شوند.

وی ادامه داد که در عاشورا چنین رسانه‌های بسیار عمیق و قوی‌ای وجود دارد که نیاز به مطالعه و تحقیق در منابع تاریخ فقه و تاریخ راهبردی تمدن اسلامی دارد. پایان‌نامه‌های دکتری و ارشد زیادی باید در مورد آن نوشت و ای کاش حاصل دوره فعلی، نگارش چنین رسالاتی باشد.

از نظر حجت‌الاسلام رهدار، فقهی که هم اکنون به‌دست ما رسیده، در اکثر مباحث خود، ناظر به اجرا تدوین نشده و صرفاً در مقام افتاست. وی دلیل این مسئله را نیز تقیّه‌های طولانی و فراگیر جامعه شیعه در عصر غیبت دانست.

این محقق تاریخ و فقه رسانه، رسانه‌ی تلاوت و قرائت قرآن را از جمله رسانه‌های راهبردی در طول تاریخ تمدن اسلامی دانست و از آن، به‌عنوان عامل اصلی انتشار اسلام در مناطق وسیعی، از جمله مناطق آسیای جنوب شرقی نام برد. قرائت هنوز هم از رسانه‌های جدّی جهان اسلام است؛ حتی دستگاه‌های موسیقی ایرانی و قرآنی در تعاملی تاریخی، غنا یافتند و همچنین قرائت قرآن در رفت و برگشت بین دستگاه‌های موسیقی ایرانی و هنر قرائت در جهان اسلام رشد پیدا کرده است.

مدیر دوره‌ی فقه رسانه، ارتباطات و فضای مجازی در ادامه چنین گفت: رسانه‌ی دیگری که باعث تبلیغ اندیشه اسلامی در ایران، هند، شامات و اروپا بوده و هست؛ «هنر ـ رسانه» معماری است. وی ادامه داد: رسانه‌ی معماری خاص مساجد، تا همین امروز هم توسط برخی دولت‌ها مثل ترکیه در حال استفاده است و ازآن برای ترویج اسلام با خوانش پان‌ترکیستی و نوعثمانی‌گرا، در آسیای میانه، قفقاز، چین، آفریقا و اروپا استفاده می‌کنند. همچنین، دولت‌هایی مثل عربستان سعودی، با ساختن مساجد مختلف در جهان اسلام با معماری شبه‌مسیحی ـ سنی، به ‌ترویج اسلام با نگاه غربزده سلفی، می‌پردازند.
این محقق تاریخ و حکمت هنر دینی، ادامه داد: در تاریخ پانصد ساله ایران اسلامی نیز، شاهدِ ایجاد شأن رسانه‌ای برای معماری صفوی شیعی هستیم. ساختن مساجد با معماری ایرانی ـ اسلامی، توسط حکومت صفویه در هندوستان و نفوذ آتی آن تا جنوب چین، عراق، شامات و اروپا مبرز است و این هنرـ رسانه، تأثیرات بسیار زیادی بر تبلیغ تشیع در نقاط مختلف جهان داشته است؛ به همین دلیل است که فقها و حکمای مسلمان، رسالات متعددی درباره معماری و هنر مسجدسازی نگاشته‌اند. امثال شیخ بهایی، آیه‌الله بروجردی، امام خمینی و رهبر انقلاب، بر مدرسه‌سازی و مسجدسازی در نقاط مختلف جهان به سبک معماری شیعی، همت گماشته‌اند.

وی، اهمیت رسانه‌های مرسوم در تاریخ تمدن اسلامی و نحوه استفاده فقهای شیعه در تاریخ از آنها را بسیار قابل تأمل دانست و گفت: بررسی رسانه‌های هنری در تمدن‌های دیگر، نسبت به تمدن اسلامی نیز قابل مطالعه و دقت نظر فقهی و حِکمی است. برای مثال، تهاجم فرهنگ مجسمه‌سازی بودایی به بلوچستان، زابلستان و خراسان بزرگ که شامل افغانستان نیز می‌شود، بسیار حائز اهمیت است و اینکه اسلام و خصوصاً فقه با رسانه‌ی نقاشی و مجسمه‌سازی، چه تعاملی کرد، مبحث قابل توجهی در «تاریخ‌نگاری فقه رسانه» است؛ همچنین باتوجه به‌ قدرت رسانه‌ها در طول تمدن اسلامی، تاریخ شیعه و فقاهت می‌توان؛ منابع خوبی از درون فقه تاریخی، در خصوص فقه رسانه به‌دست آورد و جا دارد که تحقیقات خوبی در این زمینه انجام پذیرد.

استاد رهدار: سیر تطور فقه اجتماعی در تاریخ شیعه

بعد از سخنان دبیر علمی نشست، حجه‌الاسلام دکتر احمد رهدار، به بررسی رویکرد فقه اجتماعی شیعه در زمان حاکمیت طواغیت از ابتدای عصر غیبت پرداخت. از نظر حجت‌الاسلام رهدار، فقهی که هم اکنون به‌دست ما رسیده، در اکثر مباحث خود، ناظر به اجرا تدوین نشده و صرفاً در مقام افتاست. وی دلیل این مسئله را نیز تقیّه‌های طولانی و فراگیر جامعه شیعه در عصر غیبت دانست.

تقیه شیعه، دلیل عدمِ تدوین فقه اجرا توسط علمای شیعه

از نظر دکتر رهدار، شیعه در تاریخ خود دو تقیّه را تجربه کرده است: یکی در زمان نیابت عامِ حسین ‌ابن روح از حضرت ولیعصر (عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف) است که این تقیّه، همه‌گیر و طولانی بود. تقیّه دوم، در زمان شهید ثانی و در حکومت عثمانی، منطقه جبل‌عامل و شامات بود؛ فلذا در عمده تاریخ شیعه، توان اجرا برای فقها و شیعه میسر نبوده‌است؛ به‌ همین دلیل، فقه شیعه ناظر به اجرا تدوین نشده‌است. وقتی شیعه جامعه نداشته باشد؛ حتی بسیاری از احکام فردی نیز، قابل اجرا نیست. به عنوان مثال؛ وقتی یک شیعه در جامعه‌ی غیرشیعی زندگی می‌کند، دیگر امر به معروف در بسیاری موارد، بی‌معنی خواهد بود.

چهار حالت افتای ناظر به‌ اجرا در تاریخ شیعه

مدیر موسسه مطالعات و تحقیقات اسلامی فتوح اندیشه، در ادامه بحث تاریخی خود بخشی از فقه شیعه را ناظر به اجرا دانست که در بسترهای مختلف اجتماعی ظهور و بروزهای متفاوتی داشته است. وی، چهار حالت را برای افتای ناظر به‌ اجرا در تاریخ شیعه برشمرد:

۱ـ زمانی‌که شیعه نه حکومت دارد و نه اجتماع.

۲ـ زمانی‌که شیعه تجمع دارد؛ اما حکومت ندارد.

۳ـ زمانی‌که شیعه حکومت دارد؛ اما جامعه، جامعه‌ی سُنّی است.

۴ـ زمانی‌که هم حکومت و هم جامعه، شیعی است.

تبیین سیر تطور چهار مرحله در فقه اجتماعی شیعه

استاد حوزه و دانشگاه، چنین ادامه داد: در حالت اول که حالت غالب تاریخ شیعه است، فتوای ناظر به اجرای فقها، فقط در احکام فردی محدود می‌شود؛ چراکه امکان اجرای احکام اجتماعی حتی به‌صورت محدود هم وجود نداشت. این زمان، زمانی است که شیعه نه به‌صورت یک جامعه، بلکه به‌صورت پراکنده در جهان اسلام منتشر است‌؛ همانند وضعیت امروز شیعه در اروپا که ما در آن منطقه شیعه داریم، ولی جامعه و تجمع شیعی نداریم.

وی ابراز داشت: با یک تتبع تاریخی واضح می‌شود که شیعه در تاریخ خود تجمعات چندانی ندارد، به‌جز در برخی از مکان‌ها که همواره محل تجمع شیعه بوده است؛ از جمله محل تجمعات شیعه کوفه است که از اول با توده‌های شیعی، به مدنیت رسید و همیشه در آن غلبه با شیعه بوده است.

از نظر این استاد حوزه و دانشگاه، شعار «ما اهل کوفه نیستیم» و ایجاد نفرت تاریخی نسبت به کوفه، اشتباه استراتژیک در زمان حاضر است؛ چرا که کوفه، از ابتدا پایگاه شیعه بوده و طبق روایات، پایگاه اصلی حکومت مهدوی نیز خواهد بود؛ گرچه اشتباهات برخی کوفیان در برخی ادوار را نیز باید پذیرفت.

ایشان در ادامه افزود: حالت دوم افتا، ناظر به‌ اجرا برای زمانی است که شیعه توده جمعیتی دارد و در موارد محدود، قدرت هم دارد. در این دوره از تاریخ شیعه، فقه اجتماعی مطرح می‌شود؛ اما نه به‌معنای «فقه اجتماعی عصر انقلاب اسلامی» که در آن، جامعه به‌مثابه‌ی مکلّف است و می‌توان برآن حکم بار کرد؛ بلکه فقه اجتماعی، به‌معنای کنش‌های فردی در بستر اجتماع، مورد بحث است. علاوه‌بر این، فقها برای این جوامع محدود شیعی کارهایی کرده‌اند که از جمله آن، موارد زیر است:

۱ـ تلاش برای حفظ هویت شیعی جامعه هدف.

۲ـ تلاش برای ارتقای کیفی تشیع در جامعه هدف.

۳ـ امدادگری و خدمات‌رسانی اجتماعی به جامعه شیعی.

۴ـ تلاش برای حفظ مناسک و نمادهای اصیل شیعه؛ مثل عزاداری و زیارت.

اولین مورد همان تلاش برای حفظ هویت شیعه در مناطق مختلف بود. فقها برای این مهم، به نوشتن کتب و رساله‌های متعدد در کلام و فقه شیعی پرداختند؛ البته فقه آن دوره، خیلی بسیط بوده و نیازی نبوده است که بحث‌های پیچیده و  خاص فقهی داشته باشند. در واقع همان احکامی که شیخ مفید در بغداد استنباط می‌کرده، برای اهل بلخ هم خوب و کافی بوده است. الان احکامی را که برای قم تولید می‌کنیم، با احکامی که برای فنلاند و سن‌پطرزبورگ استخراج می‌شود؛ با فقهی که برای شیعه در جوامعی مثل اروپا تولید می‌شود، متفاوت است؛ چون اجتماعات شیعی گسترده شده است، ولی آن موقع، چنین نبوده است.

فقها برای حفظ هویت تجمع‌های شیعی رسائل اعتقادی و فقهی را می‌نوشتند و لوازم انتشار آن در سراسر جهان تشیع را فراهم می‌کردند تا از این طریق هیچ یک از شیعیان از معارف ناب امامیه و احکام فقهی مخصوص خود محروم نمانند.

مسئول گروه فقه مضاف دانشگاه باقر‌العلوم(علیه السلام) افزود: در کل تاریخ شیعه هر کجا که فقیهی حضور دارد، نهادی حول محور فقیه ایجاد شده که آن نهاد غالبا در قالب مساجد شیعی است. دراینجا لازم به‌ذکر است که مساجد شیعی از دوران بنی‌امیه، از مساجد اهل سنت جدا شدند و تا قبل از آن و در زمان خلفا، مساجد شیعه و سنی وجود نداشت. مساجد شیعی، از همان ابتدا با مساجد عامه از حیث معماری و کارکرد تفاوت داشت. مساجد اهل سنت، از زمان بنی‌امیه تحت تاثیر معماری رومی در شامات است و آکنده از اِلمان‌های معماری رومی است و حتی در بازسازی مسجدالحرام و مسجدالنبی، نشانه‌های معماری رومی مشهود است.

دومین فعالیت قابل توجه فقها برای جوامع شیعیِ تاریخ اسلام، تلاش برای ارتقا سطح شیعه است؛ چرا که تمام جوامع شیعی در یک سطح از اعتقاد نبودند. بسیاری از شیعیان در تاریخ، زیدی، شش‌امامی و هفت‌امامی بودند؛ از این‌رو، وقتی می‌گوییم «شیعه» منظورمان تمام فِرَق شیعه است که شیعه اثنی‌عشری، یکی از این فرق است.

علما و فقهای شیعه درطول تاریخ به‌دنبال ارتقا سطح شیعه و میل‌دادن فرقه‌های مختلف آن به شیعه دوازده امامی بودند که در این مهم، گاهی موفق بودند و گاهی هم نبودند. یکی از جاهایی که در این زمینه موفق نشدیم «یمن» است که هنوز هم اکثراً زیدی هستند. نمونه موفق دیگر هم «خوجه‌های هندی» هستند که شیعیان اسماعیلیه بودند و توسط آیت‌الله زین‌العابدین مازندرانی، به شیعیان دوازده امامی متحول شدند.

مصداق دیگر در زمینه تلاش برای ارتقای سطح شیعه، برنامه‌های جمهوری اسلامی برای صوفی‌ها، علویون ترکیه، سوریه و عراق است. علویون و برخی صوفیان اینجا، شمال آفریقا و شبه قاره، در اصل شیعیان اثنی‌عشری بوده‌اند که بر اثر فشار‌های عثمانی و سایر حکومت‌ها، هویت شیعی آن‌ها کمرنگ شده است، تا‎‌ جایی‌ که  امروز فقط اسمی از تشیع یا مسلمان بر روی آن‌ها مانده و علوی یا صوفی خوانده می‌شوند. متاسفانه در بسیاری موارد، علوی‌ها جزو طبقات بی‌قید و بند اجتماعی هستند؛ چرا که اعتقادی به مناسک دینی و فقهی ندارند و آن را انحرافی از جانب معاویه می‌دانند.

این پژوهشگر تاریخ تمدن اسلامی، خدمات و امدادگری اجتماعی را از عرصه‌هایی دانست که فقها از تمام طیف‌ها در آن حضور جدی داشته‌اند. از جمله این خدمات اجتماعی؛ می‌توان به تأسیس خیریه‌ها و کارآفرینی‌ها مختلف اشاره کرد. فعالیت‌هایی که منجر به ایجاد پایگاه اجتماعی و محبوبیت عمومی می‌شود.

ایشان در بررسی خدمات اجتماعی علما، به امام موسی‌صدر اشاره کرد و ایشان را سمبل و الگویی از ورود  فعالانه علما به عرصه امدادگری اجتماعی خواند. امام موسی صدر در کنار مجاهدانی چون شهید چمران، جامعه شیعی جنوب لبنان را با خدمات اجتماعی گسترده و تأسیس کارخانه‌های کوچک در جنوب لبنان از وضعیت نامطلوب خود نجات داد، جامعه ای که متاسفانه دختران آن به موتور محرک گردشگری نامشروع لبنان، تبدیل شده‌ بودند و توسط ایشان اکنون عزتی جهانی دارند.

از نظر این استاد حوزه علمیه، یکی دیگر از مسائلی که علما بر آن تحفظ داشته‌اند؛ مناسک خاص شیعی و پاسداری از آن است. این پاسداری از شعائر شیعی در سیره علما، جایگاهی فراتر از قواعد عمومی فقه، مصالح عمومی و حتی نفوس مؤمنین دارد و در دوره‌های مختلف تاریخ شیعه، جلوه‌های متفاوتی داشته است؛ برای مثال ما شاهد هستیم در زمان صفویه با نفوذ علما در تصمیم‌سازی پادشاهان؛ ایجاد کاروانسراها یا به‌عبارتی زائرسراهایی در تمام مسیر‌های عتبات عالیات تا مشهد مقدس در ایران، عراق، سوریه، فلسطین و مکه هستیم.

از نظر ایشان، فقها با تسهیل زیارت و مسیر‌های آن به‌دنبال تثبیت شعائر و مناسک خاص شیعه در تاریخ بودند. از دیگر مناسک خاص شیعه که در دوره‌هایی از تاریخ به‌نماد شیعه تبدیل شده، عزاداری برای اهل‌بیت است که علما برای حفظ و گسترش آن تلاش کردند.

از منظر دکتر رهدار، هر کجا از تاریخ شیعه که حفظ نماد شیعه در مقابل نفوس مؤمنین و شیعیان قرار گرفته ‌است، علما تقیه نکرده‌اند. زیرا برای «نماد» باید جان داد؛ فلذا می‌بینیم که وقتی رضاشاه دستور کشف حجاب را صادر کرد، علما و به‌تبع آنان جامعه ایمانی ایران، نه‌تنها به کشف حجاب تن ‌ندادند؛ بلکه برای مبارزه با این دستور، جان دادند. درصورتی که اگر قرار بود به ‌ظواهر فقه عمل کنند، حفظ جان مؤمنین بر یک دستور فقهی، مثل حجاب مقدم است؛ ولی چون حجاب در آن مقطع به ‌نماد شیعه تبدیل شده‌ بود، کوتاه نیامدند و شهدای حجاب را تقدیم حفظ شعائر و نمادهای دینی کردند.  مثال دیگری که شیعیان جان خود را برای حفاظت از نماد شیعه دادند، زیارت امام حسین (علیه السلام) در دوره متوکل عباسی است که شیعیان برای زیارت کربلا، دست و پای خود و حتی در مواردی جان خود را می‌دادند.

در نهایت این عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) قم بیان کرد: مجموع فقهای شیعه در دوره‌ای از تاریخ که حاکمیت سیاسی نداشتند، به‌شکلی درجامعه عمل کردند که اولاً: عقبه تاریخی شیعه را حفظ کنند و ثانیاً: در مواقع ممکن، فضای سیاسی را به‌نفع شیعه تغییر دهند. برای نمونه در دوره مغولان به‌خاطر نفوذ علماء در دربار مغول مکنونات شیعه در جهان اسلام آشکارشد. دروان حکومت مغول‌ها بر جهان اسلام برخلاف آنچه در برخی تاریخ‌نگاره‌ها آمده دوره خوبی برای شیعه بوده است و جزء دوره‌های نمود و بلوغ شیعه است. دوره مغول‌، دوره پیروزی فرهنگی شیعه بر مسیحیت و اهل‌سنت است؛ فلذا تاریخ‌نگاران سنی و مسیحی از این دوران به‌خوبی یاد نمی‌کنند.

استاد رهدار، در پایان این جلسه دو و نیم ساعته، به پاسخ‌ سؤالات شرکت‌کنندگان در دوره تخصصی فقه رسانه، ارتباطات و فضای مجازی پرداخت. نشست‌های این دوره، تا دو ماه آینده، در روزهای پنجشنبه‌ و جمعه به‌صورت حضوری و وبیناری، امتداد خواهد داشت و حضور عموم علاقه‌مندان به صورت وبیناری مجاز می‌باشد.

تهیه و تنظیم اولیه گزارش: محسن پرنیان