پیش‌فرض‌های بحث

مدیرعامل مؤسسه بهداشت معنوی در ابتدا به بیان ۵ پیش‌فرض در ارتباط با موضوع جلسه پرداخت. ایشان اولین پیش‌فرض را مسبوق به سابقه بودن استفاده جریان‌های انحرافی از رسانه‌ها دانست. دومین پیش‌فرض را آمیختگی عصر امروز با رسانه‌ها دانست و بعدازآن مالکیت رسانه‌های امروز را برای قدرت‌طلبان و وابستگان شبکه‌های صهیونیسم جهانی بیان کرد. وی پیش‌فرض‌های دیگر را بحران جدید استعمار نوین به‌عنوان جدایی نظام سلطه و تمدن غرب از معنی و معنویت نام برد و آخرین پیش‌فرض را موج عظیم گرایش جوامع به سمت معنویت بیان کرد.

معنویت‌های جدید با پوشش خدمات اجتماعی

این محقق و پژوهشگر حوزه و دانشگاه در ابتدای بحث خود به بازآرایی فرقه‌های سنتی در این موج جدید معنویت‌گرایی اشاره کرد و برای مثال جریان‌های صوفیانه و یوگا در ایران اشاره کرد که این دو جریان در حال نزدیک شدن و التقاط با یکدیگر هستند. همچنین در ادامه به تغییر شکل دادن معنویت‌های جدید و استفاده از پوشش‌های جدیدی مانند خدمات اجتماعی، فرهنگی، ورزشی و… اشاره کرد و بیان کرد که معنویت‌های جدید بسیار آمیخته با جامعه‌اند و برای شناخت آن‌ها باید به این نکته توجه نمود.

وی ابراز داشت: طبق آماری که در سال ۱۳۹۵ استحصال کردیم ۳۰۰ نوع معنویت نوظهور در ایران فعالیت داشته‌اند که وقتی جریان‌شناسانه محتوای این جریانات را در کنار یکدیگر قرار می‌دهیم به واحد بودن معانی و تکثر در اسامی و عناوین پی می‌بریم. ایشان به این نکته اشاره کرد که برخی از این‌ها فراتر از یک فرد و یک سایت نیست؛ منتهی با استفاده از رسانه‌ها فعالیتشان را به‌صورت سازمان‌دهی شده پیش می‌برند و تأثیر خود را بر روی جامعه می‌گذارند.

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه به معرفی ۵ نمونه از پررنگ‌ترین این جریانات در ایران اسلامی اشاره کرد. وی به ترتیب افزایش گستردگی در کشور به عرفان حلقه، جریان‌های انرژی‌درمانی، یوگا، انجمن‌های دوازده‌قدمی و ـ بزرگ‌ترین جریان چه در کشور ما و چه در جهان ـ جریان تفکر نوین جهانی اشاره کرد.

معنویت در دوران استعمار نو

ایشان تلاش نظام سلطه در حوزه معنویت در دوران استعمار نو را معطوف به دین نوین جهانی دانست و ریشه‌های تاریخی آن را مربوط به تولد دین هندوئیسم از آموزه‌های پراکنده و سنتی هندوها توسط کمپانی هند شرقی برای کسب سلطه و استعمار بر هند دانست. وی در ادامه به برخی از نمونه‌های تبلور آن در تمدن غرب اشاره کرد و ازجمله آن به تأسیس نهاد فدرال «دفتر همکاری‌های سازمان‌های ایمان بنیاد» در سال ۲۰۰۰ اشاره کرد.

وی خاطرنشان کرد که این معنویت‌های نوظهور در ادیان مختلف ورود کرده‌اند و تفکراتی از قبیل وحدت متعالیه ادیان را در فرقه‌های بازآرایی شده و تازه تأسیس ادیان مختلف بست و گسترش می‌دهند. در ادامه افزود که این‌ها به مدد حمایت رسانه‌ها توانسته‌اند جریان‌های کوچک خود در ادیان را به‌عنوان جریان‌های اصلی و اکثریت معرفی کنند. برای مثال ایشان به آقای دالایی لاما به‌عنوان چهره شاخه کوچکی از بودیسم اشاره کرد که برخی از حرف‌های او در میان بودایی هم مورد اعتنا قرار نمی‌گیرد؛ درحالی‌که ایشان به‌عنوان یکی از چهره‌های مطرح جهانی در حوزه معنویت شناخته می‌شود.

معنویت SPNR استراتژی در سایه استعمار فرانو

این محقق حوزوی در ادامه به رویکرد جدید نظام سلطه در استعمار فرانو پرداخت و آن را معنویت‌های بدون دین (SPNR) معرفی کرد و ابراز داشت: این‌ها به این نتیجه می‌رسند که نمی‌توان همه را به یک نظام باوری و دینی معتقد کرد؛ اما می‌توان به کمک رسانه‌ها یک نظام معنوی جهانی را در دنیا القا کرد. این‌ها به این نتیجه می‌رسند که می‌توان به کمک رسانه‌های جدید از طریق ارتباط مستقیم با توده‌های مردم و با ایجاد یک جنگ شناختی باورهای مردم را دست‌کاری کنند، به‌سمت نظام مدنظرشان بکشانند و عناصر موردنیاز خود را در عقاید و باورهای مردم نفوذ و رسوب دهند تا بعد از یک مدت هم بگویند که فهم عامه این مطلب است و همه این را می‌فهمند تا جایی که خواص جامعه نتوانند به‌راحتی با آن مقابله کنند.

ایشان در ادامه به بیان نمونه‌هایی از این جریانات معنویت بدون دین اشاره کرد و جریانات و کتاب‌هایی با ادبیات شبه‌علمی و گاهی مخلوط با مباحث روان‌شناختی اشاره کرد و کتاب‌هایی مثل «سوپ جوجه برای روح»، «معنویت شفای کوانتومی»، «کتاب نیمه‌تاریک وجود» و کلاس‌هایی از قبیل «موفقیت در ده روز» و …. اشاره کرد.

در ادامه حسین عرب به گستردگی و عدم توجه نخبگان به این کتاب‌ها اشاره کرد و بیان نمود که این کتا‌ب‌ها جزء پرفروش‌ترین کتاب‌ها در داخل و خارج به‌شمار می‌آیند. برای نمونه ایشان به مقدمه کتاب «زندگی که از پایین پیشنهاد می‌شود» نوشته آقای اریک هندریکس اشاره کرد که ایشان می‌گوید این کتاب‌ها توجه من را به خود جلب کرد لذا به مطالعه و جریان‌شناسی این‌ها پرداختم. بعدازآن در دانشگاه خودمان در برلین کنفرانسی را برای استاید برگزار کردم و در آن از این کتاب‌ها سخن می‌گفتم. در آن کنفرانس متوجه شدم که باوجوداینکه مثلاً کتاب راز دومین کتاب در لیست بهترین فروش‌های آلمان شده است؛ ولی اساتید و نخبگان جامعه متوجه این جریانات نشده‌اند. وی اشاره کرد که این خاصیت این کتاب‌هاست که برای عموم مردم جذاب و به دلیل آکادمیک و علمی نبودن موردتوجه خواص و نخبگان قرار نمی‌گیرد.

ایشان هدف اصلی نظام سلطه در استفاده از معنویت به هر شکل آن از تأسیس ادیان کارگوبایتی و هندوئسیم، دین نوین، معنویت‌های بدون دین و … را بسط سلطه و تقدس آفرینی برای نظام سلطه دانست.

وی در پاسخ به سؤال یکی از حضار در مورد اشکال معنویت‌های بدون دین اشاره کرد که: اشکال اصلی معنویت SPNR خارج شدن معنویت از چهارچوب دین است. مسلمان، مسیحی، یهودی و هر دینی را از چارچوب خود خارج می‌کند و به خمیری تبدیل می‌شود که در دست هرکسی، هر کاری خواست بتواند با آن بکند. سلطه‌طلب‌ها هم نشسته‌اند تا این را به رنگ خودشان فرم دهند. نکته قابل‌توجه دیگر این است که این‌ها فرقه‌ای در یک دین خاصی نیستند که بزرگان ادیان به این انحرافات واکنش دهند؛ لذا به این شکل بیشتر از واکنش ادیان در مقابل خود در امان هستند.

نگاهی به گستره کمی جریان‌های معنویت‌های نوظهور

ایشان در بخش دوم صحبت‌های خود به ارائه آمارهای استخراج شده توسط تیم‌شان در سال ۱۳۹۶ در مورد فعالیت‌های رسانه‌ای و تبلیغی معنویت‌های نوین جهانی اشاره کرد. در ابتدا به تعداد این معنویت‌های نوظهور پرداخت و اشاره کرد که آمار ۳۰۰ نفر برای سال ۱۳۹۵ است که در سال ۱۳۹۶ آمار پایش شد و به ۶۵۴ نفر رسید و تخمینمان برای الآن حدود ۲۰۰۰ نفر است. با توجه به آن از سال ۹۶ از میان ۶۵۴ نفر، ۲۷۱ نفر غیر ایرانی و ۳۸۳ نفر ایرانی بوده‌اند. از میان ایرانی‌ها ۹۷ درصد الآن زنده و درحال فعالیت هستند و در میان خارجی‌ها این نسبت نصف نصف است. پراکندگی مروجین ایرانی حدود ۶۰ درصد در تهران و بعدازآن به ترتیب در اصفهان، مشهد و شیراز است. نکته قابل‌توجه این است که آمار استان‌های مرزی ما مثل گرگان، اردبیل، کرمانشاه و… رو به افزایش است و شاگردان این جریانات در این شهرها در حال ترویج این اندیشه‌ها هستند.

استفاده این جریانات از رسانه‌های مختلف

در بین ایرانی‌ها ۸۸ درصد از فضای سایبری، ۸۵ درصد از رسانه‌های شفاهی از قبیل؛ فردبه‌فرد، سمینار و …. و ۸۲ درصد از رسانه‌های مکتوب و کتاب به‌عنوان یک رسانه مکتوب ماندگار و مدون ۴۷ درصد بوده است. در بین غیر ایرانی‌ها ۹۹ درصد استفاده از رسانه‌های مکتوب، ۹۳ درصد کتاب و ۲۴ درصد هم به‌صورت شفاهی بوده است.

استاد عرب در بخش بعدی صحبت‌های خود به برخی نمونه‌های استفاده این جریانات از رسانه‌ها اشاره کرد و به گزارشی تخصصی در حوزه اشاره کرد و این‌چنین ادامه داد که از ۶۰ تا ۹۴ در بازه‌های ۵ ساله کتاب‌های اختصاصی یوگا در ایران را بررسی کردیم در بازه سال تا ۹۰ و بازه بعدی آن، با رشد ۳۰۰ درصدی مواجه شدیم. همچنین در سال ۹۵ تعداد ۱۱۸ صفحه اینستاگرامی، ۱۰۰ کانال تلگرامی، ۷۴ صفحه فیسبوک و… به‌صورت اختصاصی با زبان فارسی در مورد یوگا فعالیت می‌کردند؛ یا در مورد انجمن‌های دوازده‌قدمی که به اذعان خودشان در ایران بیش از ۲۳۰۰۰ جلسه به‌صورت هفتگی در ایران دارند و در ادامه ایشان برای نمونه برخی از کتاب‌ها، فیلم‌ها، مستندات، بروشورها و … اشاره کرد.

ایشان در بخش بعدی صحبت‌های خود به ورود سلبریتی‌ها در این عرصه اشاره کردند و ابراز داشتند که در فضای رسانه‌های شفاهی سلبریتی‌های ما بیداد می‌کنند. برای مثال خانم افسانه بایگان برای خودش استاد عرفان شده است. ایشان دقیقاً با همین ادبیات قانون جذب و این‌ها مسئله را گرفته و در قالب کرونا در حال بیان کردن است.

راهکار مقابله

این پژوهشگر حوزه فرق و ادیان در بخش پایانی صحبت‌های خود به راهکارهای مقابله با این جریانات پرداخت و ابراز کرد که یکی از مهم‌ترین در مواجهه با این افراد این است که بدانیم این افراد بیشتر تحت تأثیر القائات رسانه‌ای و القائات احساسی ـ عاطفی جذب شده‌اند و با مواجهه عقلی و منطقی نمی‌توان مشکل را حل نمود. ایشان معزل دیگر را تقلیل دادن این مسئله فرهنگی و اجتماعی به مسائل امنیتی و یا حتی علمی و پژوهشی بیان نمود. ایشان مهم‌ترین راهکارها را بیان و نقد کلیات این ادیان در رسانه‌ها، نهضت مردمی و جمعی آگاهان برای آگاه‌سازی بیشتر مردم و درنهایت افزایش و بالا بردن سواد رسانه‌ای جامعه دانست.